Е.М. ИЗТЛЕУОВ¹, М.К. ИЗТЛЕУОВ¹, А.Е. ЕЛУБАЕВА¹, А.Б. ТУЛЯЕВА¹, Н.А. АБЕНОВА¹

1. «Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан медицина университеті» КЕАҚ, Ақтөбе, Қазақстан Республикасы

DOI: https://www.doi.org/10.52532/2521-6414-2023-4-70-39-45

ОӘЖ: 616-006:544.54

Жыл: 2023 шығарылуы: 70 номер: 4 беттер: 39-45

PDF файлын жүктеп алыңыз:

АҢДАТПА

Өзектілігі: ДДҰ деректері бойынша халық өлімінің құрылымында қатерлі ісіктердің (МНТ) үлесі екінші орында. Оның себебі – организмге тікелей канцерогенді әсер ететін және қорғаныс механизмдерін басатын техногендік факторлардың әсерінің үнемі артуы. Қатерлі ісіктің дамуында иондаушы сәулелер ерекше рөл атқарады. Ол өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, медицинада және ғылыми зерттеулерде, заманауи денсаулық сақтауда диагностикалық құрал ретінде, сондай-ақ қатерлі ісіктерді емдеуге арналған сәулелік терапияда қолданылады. Радиациялық әсердің салдары денеге тікелей әсер етудің нәтижесі ғана емес, сонымен бірге ата-аналар мен ата-әжелер ұрпақтары арқылы кейінге қалдырылады. Радиобиологиялық гипотезаға сәйкес, сәулеленудің кез келген деңгейі, қаншалықты аз болса да, ұзақ мерзімді салдарлардың, соның ішінде қатерлі ісіктің, зардап шеккен адамдарда және олардың алғашқы екі ұрпақтарының ұрпақтарында қауіп төндіреді. Яғни, радиация әсерінің салдары қатерлі ісік болуы мүмкін. Иондаушы сәулеленудің төмен дозаларының биологиялық әсерінің әртүрлі теорияларының болуына қарамастан, авторлардың көпшілігі генетикалық әсерлердің көрінісінде ДНҚ-ның зақымдалуына бірінші кезектегі мән береді (табалдырықсыз мутациялық әрекет тұжырымдамасы).
Зерттеудің мақсаты – ісік пайда болудағы иондаушы сәулеленудің рөлін көрсету.
Әдістері: MEDLINE, Embase, Scopus, PubMed, Cochrane бақыланатын сынақтардың орталық тізілімінің деректеріне талдау «гамма-сәулелену», «стихиялы онкогенез», «онкогенездің алдын алу» кілт сөздерін пайдалана отырып, соңғы 10 жылдағы сәйкес ақпаратты таңдау және талдау үшін жүргізілді.
Нәтижелері: радиациялық әсер эпигенетикалық өзгерістерге байланысты қатерлі ісіктің даму қаупін арттыруы мүмкін, бұл геномдық тұрақсыздықтың (GI) жоғарылауына және/немесе ісік супрессоры гендерінің спецификалық басылуына әкеледі. TP53 гендік желісінің экспрессиясында өзгерістер орын алады; канцерогенездің болжаушылары ретінде ең маңызды гендер ST13, IER3, BRCAI, LRDD, MRAS болып табылады. Эпигенетикалық өзгерістер жеке адамның радиациядан туындаған ісікке бейімділігіне де әсер етеді. ROS және AFN мутагендік әсерлерінен басқа, тотығу стрессінің эпигенетикалық модификацияларда іргелі рөл атқаратыны туралы дәлелдер де бар.
Қорытынды: Сәулелену әсерінің нәтижесінде генетикалық және эпигенетикалық өзгерістерді тудыратын зақымданулар пайда болады, бұл ДНҚ-дағы цитозин қалдықтарының метилденуінің өзгеруіне, гистондардың модификациясына және микроРНҚ экспрессиясының реттелуіне байланысты белок экспрессиясының деңгейінің өзгеруіне әкеледі.
Түйін сөздер: гамма-сәулелену, спонтанды онкогенез, онкогенездің алдын алу.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Савилов Е.Д., Брико Н.И., Колесников С.И. Эпидемиологические аспекты экологических проблем современности // Гигиена и санитария. – 2020. – Т.99, №2. – С. 134-139 [Savilov E.D., Briko N.I., Kolesnikov S.I. Savilov E.D., Briko N.I., Kolesnikov S.I. Epidemiologicheskie aspekty ekologicheskih problem sovremennosti // Gigiena i sanitariya. – 2020. – T.99, №2. – S. 134-139 (in Russ.)]. http://dx.doi.org/10.33029/0016-9900-2020-99-2-134-139
2. Апсаликов Б.А., Манамбаева З.А., Адылханов Т.А., Хамитова М.О., Омиртаев А.А. Молекулярно-генетические и радиационные факторы риска развития рака молочной железы (обзор литературы) // Вестник КазНМУ. – 2016. – №1. – С. 215-219 [Apsalikov B.A., Manambaeva Z.A., Adylhanov T.A., Hamitova M.O., Omirtaev A.A. Molekulyarno-geneticheskie i radiacionnye faktory riska razvitiya raka molochnoj zhelezy (obzor literatury) // Vestnik KazNMU. – 2016. – №1. – S. 215-219 (in Russ.)]. https://cyberleninka.ru/article/n/molekulyarno-geneticheskie-i-radiatsionnye-faktory-riska-razvitiya-raka-molochnoy-zhelezy-obzor-literatury
3. Калинкин Д. Е., Карпов А. Б., Тахауов Р. М., Самойлова Ю. А., Кострыкина Е. В. Исследование риска смерти от злокачественных новообразований у лиц, подвергавшихся долговременному профессиональному облучению // Сиб. Ж. Клин. Эксперим. Мед. – 2013. – Т. 28(2). – С. 108-114 [Kalinkin D. E., Karpov A. B., Tahauov R. M., Samojlova Yu. A., Kostrykina E. V. Issledovanie riska smerti ot zlokachestvennyh novoobrazovanij u lic, podvergavshihsya dolgovremennomu professional’nomu oblucheniyu // Sib. Zh. Klin. Eksperim. Med. – 2013. – T. 28(2). – S. 108-114 (in Russ.)]. https://cyberleninka.ru/article/n/issledovanie-riska-smerti-ot-zlokachestvennyh-novoobrazovaniy-u-lits-podvergavshihsya-dolgovremennomu-professionalnomu-oblucheniyu
4. Масалимов Е.Т. Общая смертность экспонированного радиацией населения Восточно-Казахстанской области через 20 лет после закрытия Семипалатинского полигона // Известия вузов (Кыргызстан). – 2013. – Т. 3. – С. 88-90 [Masalimov E.T. Obshchaya smertnost’ eksponirovannogo radiaciej naseleniya Vostochno-Kazahstanskoj oblasti cherez 20 let posle zakrytiya Semipalatinskogo poligona // Izvestiya vuzov (Kyrgyzstan). – 2013. – T. 3. – S. 88-90 (in Russ.)]. https://elibrary.ru/item.asp?id=25112932
5. Окунев А.М., Копытова В.Н. Современные концепции действия малых доз ионизирующего излучения на животных и человека // Вестник Гос. Аграр. Унив-та Сев. Зауралья. – 2014. – Т. 26(3). – С. 36-41 [Okunev A.M., Kopytova V.N. Sovremennye koncepcii dejstviya malyh doz ioniziruyushchego izlucheniya na zhivotnyh i cheloveka // Vestnik Gos. Agrar. Univ-ta Sev. Zaural’ya. – 2014. – T. 26(3). – S. 36-41 (in Russ.)]. https://elibrary.ru/item.asp?id=22825991
6. Шабдарбаева Д.М., Узбекова Д.Е., Раханская Е.В., Нуранбаева А.С., Серкиз О.А., Капезов Н.А. Иммунный статус лиц, подвергавшихся радиационному воздействию (литературный обзор) // Int. Sci. Pract. Conf. “World Science”. – 2016. – Т. 3(6). – С. 57-60 [Shabdarbaeva D.M., Uzbekova D.E., Rahanskaya E.V., Nuranbaeva A.S., Serkiz O.A., Kapezov N.A. Immunnyj status lic, podvergavshihsya radiacionnomu vozdejstviyu (literaturnyj obzor) // Int. Sci. Pract. Conf. “World Science”. – 2016. – T. 3(6). – S. 57-60 (in Russ.)]. https://cyberleninka.ru/article/n/immunnyy-status-lits-podvergavshihsya-radiatsionnomu-vozdeystviyu-literaturnyy-obzor
7. Соснина С.Ф., Сокольников М.Э. Наследуемые эффекты у потомков, связанные с вредным воздействием на родителей (обзор литературы) // Радиац. Гигиена. – 2019. – Т. 3(9). – С. 84-95 [Sosnina S.F., Sokol’nikov M.E. Nasleduemye effekty u potomkov, svyazannye s vrednym vozdejstviem na roditelej (obzor literatury) // Radiac. Gigiena. – 2019. – T. 3(9). – S. 84-95 (in Russ.)]. https://doi.org/10.21514/1998-426X-2019-12-3-84-95
8. Балева Л.С., Сипягина А.Е. Предикторы риска формирования радиационно-индуцированных стохастических заболеваний в поколениях детей из семей облученных родителей – актуальная проблема современности // Росс. Вестник Перинатол. Педиатр. – 2019. – Т.64(1). – С. 7-14 [Baleva L.S., Sipyagina A.E. Prediktory riska formirovaniya radiacionno-inducirovannyh stohasticheskih zabolevanij v pokoleniyah detej iz semej obluchennyh roditelej – aktual’naya problema sovremennosti // Ross. Vestnik Perinatol. Pediatr. – 2019. – T.64(1). – S. 7-14 (in Russ.)]. https://cyberleninka.ru/article/n/prediktory-riska-formirovaniya-radiatsionno-indutsirovannyh-stohasticheskih-zabolevaniy-v-pokoleniyah-detey-iz-semey-obluchennyh
9. Schubauer-Berigan M.K., Daniels R.D., Bertke S.J., Tseng C.-Y., Richardson D.B. Cancer Mortality through 2005 among a Pooled Cohort of U.S. Nuclear Workers Exposed to External Ionizing Radiation // Radiat. Res. – 2015. – Vol. 183(6). – P. 620–631. https://doi.org/10.1667/RR13988.1
10. Yoshida K., French B., Yoshida N., Hida A., Ohishi W., Kusunoki Y. Radiation exposure and longitudinal changes in peripheral monocytes over 50 years: the Adult Health Study of atomic-bomb survivors // Br. J. Hematol. – 2019. – Vol. 185. – P. 107-115. https://doi.org/10.1111/bjh.15750
11. Timp W., Feinberg A.P. Cancer as a dysregulated epigenome allowing cellular growth advantage at the expense of the host // Nat. Rare Cancer. – 2013. – Vol. 13. – P. 497-510. https://doi.org/10.1038/nrc3486
12. Kim J.G., Park M.T., Heo K., Yang K.M., Yi J.M. Epigenetics Meets Radiation Biology as a New Approach in Cancer Treatment // Int. J. Mol. Sci. – 2013. – Vol. 14. – P. 15059-15073. https://doi.org/10.3390/ijms140715059
13. Hughes L.A.E., Simons C.C.J.M., van den Brandt P.A., van Engeland M., Weijenberg M.P. Lifestyle, Diet, and Colorectal Cancer Risk According to (Epi)genetic Instability: Current Evidence and Future Directions of Molecular Pathological Epidemiology // Curr. Colorect. Cancer Rep. – 2017. – Vol. 13. – P. 455-469. https://link.springer.com/article/10.1007/s11888-017-0395-0
14. Apprey V., Wang S., Tang W., Kittles R., Ittmann M., Kwabi B. Association of Genetic Ancestry With DNA Methylation Changes in Prostate Cancer Disparity // Anticancer Res. – 2019. – Vol. 39. – P. 5861-5866. https://doi.org/10.21873/anticanres.13790
15. Schmid T.E., Brinkworth M.H. Responses to genotoxicity in mouse testicular germ cells and epididymal spermatozoa are affected by increased age // Toxicol. Let. – 2019. – Vol. 310. – P. 1-6. http://ray.yorksj.ac.uk/id/eprint/3810/
16. Erichsen L., Beermann A., Arauzo-Bravo M.J., Hassan M., Dkhil M.A. Genome-wide hypomethylation of LINE-1 and Alu retroelements in cell-free DNA of blood is an epigenetic biomarker of human aging // Saudi J. Biol. Sci. – 2018. – Vol. 25(6). – P. 1220-1226. https://doi.org/10.1016/j.sjbs.2018.02.005
17. Han J., Chen M., Fang Q., Zhang Y., Wang Y., Esma J., Qiao H. Prediction of the Prognosis Based on Chromosomal Instability-Related DNA Methylation Patterns of ELOVL2 and UBAC2 in PTCs // Mol. Ther. Nucleic Acids. – 2019. – Vol. 18. – P. 650-660. https://doi.org/10.1016/j.omtn.2019.09.027
18. Sarni D., Kerem B. Oncogene-Induced Replication Stress Drives Genome Instability and Tumorigenesis // Int. J. Mol. Sci. – 2017. – Vol. 18(7). – P. 1339. https://doi.org/10.3390/ijms18071339
19. Hergalant S., Saurel C., Divoux M., Rech F., Pouget C., Godfraind C. Correlation between DNA Methylation and Cell Proliferation Identifies New Candidate Predictive Markers in Meningioma // Cancers. – 2022. – Vol. 14. – P. 6227-6249. https://doi.org/10.3390/cancers14246227
20. Durso D.F., Bacalini M.G., Fariado Valle I., Pirazzini C., Bonafe M., Castellani G., Caetano Faria A.M., Franceschi C., Garagnani P., Nardini C. Aberrant methylation patterns in colorectal cancer: A meta-analysis // Oncotarget. – 2017. – Vol. 8. – P. 12820-12830. https://doi.org/10.18632/oncotarget.14590
21. Mutize T., Mkandla Z., Nkambule B.B. Global and gene-specific DNA methylation in adult type 2 diabetic individuals: a protocol for a systematic review // Syst. Rev. – 2018. – Vol. 7. – P. 46. https://doi.org/10.1186/s13643-018-0708-7
22. Silva I.R., Ramos M.C.A.S., Arantes L.M.R.B., Lengert A.V.H., Oliveira M.A., Cury F.P., Martins Pereira G., Santos A.G., Barbosa F. Jr. Evaluation of DNA Methylation Changes and Micronuclei in Workers Exposed to a Construction Environment // Int. J. Environ. Res. Public Health. – 2019. – Vol. 16(6). – P. 902. https://doi.org/10.3390/ijerph16060902
23. Jargin S.V. Renal Cell Carcinoma after Chornobyl: on the Role of Radiation vs. Late Detection // Pathol. Oncol. Res. – 2015. – Vol. 21. – P. 845–846. https://doi.org/10.1007/s12253-014-9787-5
24. Lee Y., Kim Y.J., Choi Y.J., Lee J.W., Lee S., Cho Y.H. Radiation-induced changes in DNA methylation and their relationship to chromosome aberrations in nuclear power plant workers // Int. J. Radiat. Biol. – 2015. – Vol. 91(2). – P. 142-149 https://doi.org/10.3109/09553002.2015.969847
25. Mukherjee D., Coates P.J., Lorimore S.A., Wright E.G. Responses to ionizing radiation mediated by inflammatory mechanisms // J. Pathol. – 2013. – Vol. 232 (3). – P. 283-291. https://doi.org/10.1002/path.4299
26. Madakashira B.P., Sadler K.C. DNA Methylation, Nuclear Organization, and Cancer // Front. Genet. Sec. Epigenom. Epigenet. – 2017. – Vol. 8. – P. 76. https://doi.org/10.3389/fgene.2017.00076
27. Rauen K.A., Schoyer L., Schill L., Stronach B., Albeck J., Andresen B.S., Cavé H., Ellis M., Fruchtman S.M. Proceedings of the fifth international RASopathies symposium: When development and cancer intersect // AJMJ. – 2018. – Vol. 176 (12). – P. 2924-2929. https://doi.org/10.1002/ajmg.a.40632
28. Seibold P., Auvinen A., Averbeck D., Bourguignon M., Hartikainen J.M., Hoeschen C., Laurent O., Noël G., Sabatier L., Salomaa S., Blettner M. Clinical and epidemiological observations on individual radiation sensitivity // Int. J. Radiat.Biol. – 2020. – Vol. 96. – P. 324-339. https://www.tandfonline.com/irab20
29. Miousse I.R., Chang J., Shao L., Pathak R., Nzabarushimana É., Kutanzi K.R., Landes R.D., Tackett A.J., Hauer-Jensen M., Zhou D. Inter-Strain Differences in LINE-1 DNA Methylation in the Mouse Hematopoietic System in Response to Exposure to Ionizing Radiation // Int. J. Mol. Sci. – 2017. – Vol. 18(7). – P. 1430. https://doi.org/10.3390/ijms18071430
30. Miousse I.R., Chalbot M.C., Lumen A., Ferguson A., Kavouras L.G., Koturbash I. Response of a transposable element to environmental stressors // Mutat. Res. Rev. Mutat.Res. – 2015. – Vol. 765. – P. 19-39. https://doi.org/10.1016/j.mrrev.2015.05.003
31. Merrifield M., Kovalchuk O. Epigenetics in radiation biology: a new research frontier // Front. Genet. – 2013. – Vol. 4. – P. 40. https://doi.org/10.3389/fgene.2013.00040
32. Miousse I.R., Kutanzi K.R., Koturbash I. Effects of ionizing radiation on DNA methylation: from experimental biology to clinical applications // Int. J. Radiat. Biol. – 2017. – Vol. 93(5). – P. 457-469. https://doi.org/10.1080/09553002.2017.1287454
33. Koturbash I., Fry M. Award Lecture: When DNA is actually not a Target: Radiation Epigenetics as a Tool to Understand and Control Cellular Response to Ionizing Radiation // Radiat. Res. – 2018. – Vol. 190. – P. 5-11. https://doi.org/10.1667/RR15027.1
34. Ослина Д.С., Рыбкина В.Л., Азизова Т.В. Передача радиационно-индуцированной геномной нестабильности от облученных родителей потомкам // Мед. Радиол. Радиац. Безоп-ть. – 2022. – Т. 67(4). – С. 10-18 [Oslina D.S., Rybkina V.L., Azizova T.V. Peredacha radiacionno-inducirovannoj genomnoj nestabil’nosti ot obluchennyh roditelej potomkam // Med. Radiol. Radiac. Bezop-t’. – 2022. – T. 67(4). – S. 10-18 (in Russ.)]. https://doi.org/10.33266/1024-6177-2022-67-4-10-18
35. Nomura T., Baleva L.S., Ryo H., Adachi S., Sipyagina A.E., Kazakhan N.M. Transgenerational effects of radiation on cancer and other disorders in mice and humans // J. Radiat. Cancer Res. – 2017. – Vol. 8 (3). – P. 123-134. https://doi.org/10.4103/jrcr.jrcr_30_17
36. Рябченко Н.Н. Радиационно-индуцированная нестабильность генома человека // Пробл. Радіац. Мед. Радіобіол. – 2014. – Т. 19. – С. 48-58 [Ryabchenko N.N. Radiacionno-inducirovannaya nestabil’nost’ genoma cheloveka // Probl. Radіac. Med. Radіobіol. – 2014. – T. 19. – S. 48-58 (in Russ.)]. http://nbuv.gov.ua/UJRN/Prmtr_2014_19_7
37. Ravanat J.-L., Breton J., Douki T., Gasparutto D., Grand A., Rachidi W. Radiation-mediated formation of complex DNA damage: a chemical aspect overview // Br. J. Radiol. – 2014. – Vol. 87. – P. 1035. https://doi.org/10.1259/bjr.20130715
38. Lomax M.E., Folkes L.K., O’Neill P. Biological Consequences of Radiation-induced DNA Damage: Relevance to Radiotherapy // Clin. Oncol. – 2013. – Vol. 25(10). – P. 578-585. https://doi.org/10.1016/j.clon.2013.06.007
39. Baiocco G., Bartzsch S., Conte V. A matter of space: how the spatial heterogeneity in energy deposition determines the biological outcome of radiation exposure // Radiat. Environ. Biophys. – 2022. – Vol. 61. – P. 545-559. https://doi.org/10.1007/s00411-022-00989-z
40. Hagiwara Y., Oike T., Niimi A., Yamauchi M., Sato H., Limsirichaikul S., Held K.D., Nakano T., Shibata A. Clustered DNA double-strand break formation and the repair pathway following heavy-ion irradiation // J. Radiat. Res. – 2019. – Vol. 60(1). – P. 69-79. https://doi.org/10.1093/jrr/rry096
41. Dauer L.T., Ainsbury E.A., Dynlacht J., Hoel D., Klein B.E.K., Mayer D. Guidance on radiation dose limits for the lens of the eye: an overview of the recommendations in NCRP Commentary No. 26 // Int. J. Radiat. Biol. – 2016. – Vol. 93(10). – P. 11015-1023. https://doi.org/10.1080/09553002.2017.1304669
42. Балева Л.С., Сипягина А.Е., Яковлева И.Н., Карахан Н.М, Егорова Н.И., Землянская З.К. Иммунологические особенности нарушений у детей, проживающих в регионах с различных уровней радионуклидного загрязнения после аварии на Чернобыльской АЭС // Росс. Вестник Перинатол. Педиатр. – 2015. – Т. 60(3). – С. 81-88 [Baleva L.S., Sipyagina A.E., Yakovleva I.N., Karahan N.M, Egorova N.I., Zemlyanskaya Z.K. Immunologicheskie osobennosti narushenij u detej, prozhivayushchih v regionah s razlichnyh urovnej radionuklidnogo zagryazneniya posle avarii na Chernobyl’skoj AES // Ross. Vestnik Perinatol. Pediatr. – 2015. – T. 60(3). – S. 81-88 (in Russ.)]. https://cyberleninka.ru/article/n/immunologicheskie-osobennosti-narusheniy-u-detey-prozhivayuschih-v-regionah-s-razlichnym-urovnem-radionuklidnogo-zagryazneniya-posle
43. Averbeck D., Rodriguez-Lafrasse C. Role of Mitochondria in Radiation Responses: Epigenetic, Metabolic, and Signaling Impacts // Int. J. Mol. Sci. – 2021. – Vol. 22(20). – P. 11047. https://doi.org/10.3390/ijms222011047
44. Tharmalingam S., Srectharan S., Kulesza A.V., Boreham D.R., Tai T.C. Low-Dose ionizing Radiation Exposure, Oxidative Stress and Epigenetic Programming of Health and Disease // Radiat. Res. – 2017. – Vol. 188. – P. 525-528. https://doi.org/10.1667/RR14587.1
45. Shrishrimal S., Kosmacek E.A., Oberley-Deegan R.E. Reactive Oxygen Species Drive Epigenetic Changes in Radiation-Induced Fibrosis // Oxid. Med. Cell. Longe. – 2019. – Vol. 6. – P. 356-361. https://doi.org/10.1155/2019/4278658
46. García-Guede Á., Vera O., Ibáñez-de-Caceres I. When Oxidative Stress Meets Epigenetics: Implications in Cancer Development // Antioxidants. – 2020. – Vol. 9(6). – P. 468. https://doi.org/10.3390/antiox9060468
47. Klaunig J.E. Oxidative Stress, and Cancer // Curr. Pharm. Des. – 2018. – Vol. 24(40). – P. 4771-4778(8). https://doi.org/10.2174/1381612825666190215121712
48. Гончарова Т.Г., Кайдарова Д.Р., Кадырбаева Р.Е., Оразгалиева М.Г., Адилбай Д.Г., Cheishvili D., Vaisheva F., Szyf M. Разработка метода ранней диагностики рака легких на основе метилирования клеток мононуклеарной фракции крови // Онкология и радиология Казахстана. – 2020. – №3 (57) – С. 13-20 [Goncharova T.G., Kaidarova D.R., Kadyrbaeva R.E., Orazgaliyeva M.G., Adilbaj D.G., Cheishvili D., Vaisheva F., Szyf M. Razrabotka metoda rannej diagnostiki raka legkih na osnove metilirovaniya kletok mononuklearnoj frakcii krovi // Onkologiya i radiologiya Kazahstana, 2020. – №3 (57) – S. 13-20 (in Russ.)]. https://oncojournal.kz/docs/2020-god-vypusk-57-nomer-3_15-22.pdf
49. Kadyrbayeva R., Askandirova A., Omarbayeva N., Adylbai D., Goncharova T., Orazgalieva M. Epigenetic research in diagnosis and treatment of lung cancer. Literature review // Онкология и радиология Казахстана. – 2020. – №3 (57). – С. 44-47. https://oncojournal.kz/docs/2020-god-vypusk-57-nomer-3_46-49.pdf
50. Гончарова Т.Г., Омарбаева Н.А., Кайдарова Д.Р., Оразгалиева М.Г., Малышева Л.А. Особенности метилирования CpG-сайтов некоторых генов Т-лимфоцитов периферической крови пациентов с раком молочной железы до и после лечения // Успехи молекулярной онкологии. – 2023. – Т. 10, №2. – С. 90-99 [Goncharova T.G., Omarbaeva N.A., Kajdarova D.R., Orazgalieva M.G., Malysheva L.A. Osobennosti metilirovaniya CpG-sajtov nekotoryx genov T-limfocitov perifericheskoj krovi pacientov s rakom molochnoj zhelezy do i posle lecheniya // Uspexi molekulyarnoj onkologii. – 2023. – T. 10, №2. – S. 90-99 (in Russ.)]. https://doi.org/10.17650/2313-805X-2023-10-2-90-99
51. Kietzmann T., Petry A., Shvetsova A., Gerhold J.M., Gorlach A. The epigenetic landscape related to reactive oxygen species formation in the cardiovascular system // Br. J. Pharmacol. – 2017. – Vol. 174. – P. 1533-1554. https://doi.org/10.1111/bph.13792
52. Wang S., Wu W., Claret F.X. Mutual regulation of microRNAs and DNA methylation in human cancers // Epigenetics. – 2017. – Vol. 12. – P. 187-197. https://doi.org/10.1080/15592294.2016.1273308
53. Huan T., Mendelson M., Jochanes R., Yao C., Liu C., Song C., Bhattacharya A., Rong J., Tanriverdi K., Keefe J. Epigenome-wide association study of DNA methylation and microRNA expression highlights novel pathways for human complex traits // Epigenetics. – 2020. – Vol. 15. – P. 183-198. https://doi.org/10.1080/15592294.2019.1640547
54. Adewoye A., Lindsay S., Dubrova Y. The genome-wide effects of ionizing radiation on mutation induction in the mammalian germline // Nat. Comm. – 2015. – Vol. 6. – P. 6684. https://doi.org/10.1038/ncomms7684
55. Chen D., Jin C. Histone variants in environmental – stress-induced DNA damage repair // Mutat. Res. – 2019. – Vol. 780. – P. 55-60. https://doi.org/10.1016/j.mrrev.2017.11.002